استان تهران از بناهای تاریخی متعدد و با ارزشی در اطراف خود برخوردار ست. تهران، به دلیل سابقه بیش از ۲۰۰ ساله خود در مرکزیت ایران، بیش ترین بناهای تاریخی، اماکن تفریحی، موزه ها و امکانات گردشگری را در خود جای داده است. سایر شهرستان های این استان از جمله شهرستان ری نیز به واسطه قدمت طولانی خود؛ قدیمی ترین و معروف ترین جاذبه های تاریخی و مذهبی این منطقه را در برگرفته است.

عمارت ها و کاخ های زیادی در تهران وجود دارند که بیش ترین آن ها به دوره های صفویه و قاجاریه مربوط می شوند. مدرسه های تاریخی و قدیمی که اغلب دارای مسجد نیز هستند، امام زاده ها و کلیساهای مختلف که هر یک از ارزش های خاصی برخوردارند، عمارت ها و برج های معروف به همراه بازارهای قدیمی بخشی از دیدنی های تاریخی شهرستان تهران هستند.

امروزه معماری را یک هنر اجتماعی می‌دانند. در اصول معماری، اجتماعی بودن و سازش بنا با محیط و اجتماع اهمیت زیادی دارد. معماران ایرانی بناهایی را طراحی کردند که پس از گذشت صدها سال، همچنان شگفتی و زیبایی خود را حفظ کرده‌اند و طراوت و تازگی ابتدای ساخت خود را از دست نداده‌اند. سابقه معماری ایران را مربوط به هزاره هفتم قبل از میلاد می‌دانند. از همان دوران معماران ایرانی ویژگی‌هایی را در طرح‌های خود به کار گرفتند که معماری ایران را شناسنامه‌دار کرد و ویژگی‌های خاص و منحصربه‌فردی به آن بخشید.

حوض خانه باغ نگارستان

حوض خانه باغ نگارستان بنایی در باغ نگارستان است که شکل هشت گوش دارد. در این حوض خانه شاه نشین هایی به سبک بناهای دوره زندیه و مزین به گچ بری های عالی وجود دارد که امروزه در محل موزه هنرهای ملی قرار گرفته است. این بنا در عهد فتح علی شاه و محمدشاه قاجار ساخته شده است. باغ نگارستان در اوایل سده سیزدهم هجری قمری بین سال های ۱۲۲۸ تا ۱۲۳۰ بنا شد. حوض‌خانه این باغ که طرح صلیبی داشت با چهار شاه‌نشین اطرافش به باغ منتهی می شد. بنای صلیبی شکل گنجینه که در نیمه اول قرن سیزدهم ساخته شده بود توسط هنرمندان معاصر، به شکل مستطیل درآمد و در سال ۱۳۰۹ شمسی، به گنجینه تعلق گرفت

مدرسه و مسجد سپهسالار 

مدرسه سپهسالار از مدارس بزرگ و زیبای قرن سیزدهم هجری قمری در شهرستان تهران است. این بنا در خیابان شهید مصطفی خمینی فعلی واقع شده است. بانیان این مسجد عظیم – که به مدرسه ناصری تهران نیز مشهور بود- حاج میرزا حسین خان سپهسالار قزوینی صدراعظم دوره ناصرالدین شاه قاجار و برادرش مشیرالدوله بودند. این بنا که از بزرگ ترین مدرسه های تهران می باشد، ۶۲ متر طول، ۶۱ متر عرض و در حدود ۶۰ حجره دارد و ارتفاع گنبد آن ۳۷ متر است و در صحن مدرسه، باغچه ای پردرخت و زیبا با آب نما ساخته شده است. ساختن این عمارت معتبر در سال ۱۲۹۶ هجری قمری آغاز شد. مجموعه این بنای شکوهمند شامل جلوخان، سردر، دهلیز، ساختمان دو طبقه و حجره هاست. این ساختمان دارای چهار ایوان، گنبدی بزرگ، شبستان و چهل ستون، هشت گل دسته، مناره کاشی کاری و مخزن یک کتابخانه معتبر است. درب ورودی اصلی مدرسه در حاشیه خیابان بهارستان قرار دارد. از ضلع خاوری نیز دری به مسجد و مدرسه باز مى شود. در این دهلیز، شاهکاری از معماری و کاشی کاری معروف به هفت کاسه (تاق معلق) به یادگار مانده است. بالای ایوان شمالی این بنا یک ساعت بزرگ نصب و کتیبه های بى شماری روی کاشی نقش شده است. از مشخصات ممتاز تزیینات این بنا، گذشته از تاق معلق، کاشی های محصور و خشتی رنگارنگ بناست که دارای مناظری بسیار زیباهستند. از لحاظ هنر حجاری و سنگ تراشی نیز ستون های یکپارچه آن قابل توجه است.

عمارت باغ فردوس تهران

عمارت باغ فردوس از بناهای متعلق به قرن ۱۲ هجری قمری است که در باغ گسترده و پر درختی قرار دارد و به سبب زیبایی و سرسبزی که داشت به باغ فردوس معروف شد. این عمارت در محله تجریش واقع شده است. بنای آن در زمان محمد شاه قاجار بنا شد و در سال ۱۲۶۴ هجری قمری – بعد از مرگ محمدشاه – به صورت متروکه درآمد. در زمان ناصرالدین شاه عمارت و باغ آن مورد توجه نظام الدوله معیرالممالک قرار می گیرد و بعد از خرید، آن را مرمت کرده و باغ فردوس نام می نهد. وسعت باغ فردوس حدود ۲۰ هزار متر و مساحت بنای آن هزار متر مربع است که در سه طبقه و نیم ساخته شده است. بنای عمارت از قسمت میانی دو طبقه و از جبهه باختری و خاوری سه طبقه است. در قسمت میانی عمارت دو تالار بر روی هم بنا شده که سقف تالار اول از مقرنس های گچی با اشکال خاص پوشیده شده است. روی دیوارهای جانبی و دهانه درب جنوبی تزیینات گچی پرکاری دیده مى شود. بام عمارت شیروانی و به سبک خانه های شمیران است. درها و پنجره ها همه از چوب و شیشه های رنگی ساخته شده اند. این عمارت با شماره ۱۸۷۶ در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است.

عمارت تخت مرمر تهران

تخت مرمر یا تخت سلیمان به شکل یک سکوی دیواره دار بلند از شصت و پنج قطعه مرمر بزرگ و کوچک ساخته شده و در وسط ایوان مستقر گردید. این تخت به دستور فتحعلیشاه قاجار، در سال ۱۲۲۰ هجری قمری از سنگ مرمر ساخته شد که اکنون در وسط ایوان اصلی کاخ قرار دارد و نام اصلی آن تخت سلیمان است. ارتفاع تخت مرمر از کف ایوان نزدیک به یک متر است و از چهار طرف بر دوش شش فرشته، سه دیو و یازده ستون مارپیچ قرار گرفته است. در گرداگرد آن طارمىهایی ساخته شده که از داخل و خارج، کتیبه هایی دارد و شعرهایی روی آن به خط نستعلیق خوش نوشته و زراندود شده است.

کاخ گلستان تهران 

مجموعه کاخ گلستان، یادگاری به جای مانده از ارگ تاریخی تهران است که روزگاری همانند نگینی در میان این ارگ، می درخشید. ارگ تاریخی تهران در دوران صفویه بنا شده، در دوره زندیه بازسازی و در دوره قاجاریه به محل دربار و سسلامدت سلاطین اختصاص یافت. در زمان شاه عباس صفوی چهار باغ و عمارت ایرانی ساده و چنارستانی در محل کنونی کاخ گلستان و اطراف آن احداث شد. کاخ گلستان، عمارت باشکوهی است که در منطقه شمیرانات واقع شده وغنیمت معروف نادرشاه از هند (تخت طاووس) در این کاخ قرار گرفته و امروزه به گنجینه ای برای بازدید همه مردم تبدیل شده است.

کاخ صاحبقرانیه

کاخ صاحبقرانیه که در شمیرانات واقع شده از بناهای متعلق به دوره قاجار است و بخش های مختلف آن دیدنی و جالب توجه است.

کاخ شمس العماره تهران

شمس العماره مرتفع ترین ساختمان شهر در زمان خود بود که در سال ۱۲۸۴ به فرمان ناصرالدین شاه قاجار ساخته شد. کاخ شمس العماره عمارتی رفیع و بلند با دو برج است که در انتهای گلستان و در خاور عمارت دیوان خانه قرار دارد و بنای زیبای آن از سمت خارج قصر یعنی طرف بازار منظره ای بسیار جالب دارد.

برج میدان آزادی

برج میدان آزادی یکی از بناهای معروف تهران و نماد سیاسی ایران در جهان و تصویر آن معرف پایتخت جمهوری اسلامی ایران است

عمارت دارالفنون

عمارت دارالفنون از بناهای به یادگار مانده امیرکبیر ( وزیر با کفایت ناصرالدین شاه قاجار) است.

بنای سردر باغ ملی

بنای بلند و باشکوه سردر باغ ملی در مدخل میدان مشق سابق و بازار تهران است که در زمان فتح علی شاه قاجار شکل گرفته است.

برج و مقبره شبلی

برج و مقبره شبلی که مربوط به قرن ۵ هجری قمری است، معروف ترین بنای تاریخی ناحیه دماوند است.

مدرسه معمارباشی تهران

مدرسه معمار باشی از بناهای به یادگار مانده از دوره قاجاریه است. این بنا توسط حاج ابوالحسن اصفهانی که در دوره قاجاریه، دارای منصب معمارباشی بود و لقب صنیع الملک را داشت، ساخته شده است. بر سر در مدرسه کتیبه ای وجود دارد که تاریخ ۱۳۰۳ بر آن حک شده است.

مدرسه معزالدوله تهران

مدرسه معزالدوله از بناهای وقف شده توسط محمداسماعیل میرزا معزالدوله می باشد که به سعی و کوشش حاجیه فرخ لقا خانم زوجه مرحوم معزالدوله بنای مدرسه به پایان رسید. بر کتیبه موجود در مدرسه، تاریخ ۱۳۱۷ ثبت شده است.

مدرسه فیلسوف الدوله تهران

مدرسه فیلسوف الدوله که از بناهای عهد مظفرالدین شاه قاجار است، توسط میرزا کاظم طیب رشتی فیلسوف الدوله ملقب به ملک الطبا بنا شده و در سال ۱۳۲۲ وقف شده است. معروف است که بنای این مدرسه ده سال به طول انجامید و عاقبت هم پایان نیافت زیرا فیلسوف می خواست دو مناره سر در اصلی را زیباتر از مناره‌های امام زاده سیداسماعیل در مجاورت بنای خود تزیین نماید ولی عمر او کفاف نداد و مناره هم چنان آجری و نیمه تمام باقی مانده است.

کاروان‌سرای گچین

این بنای تاریخی دارای پلانی با چهار ایوان با وسعتی در حدود ۱۲ هزار مترمربع شامل قسمت هایی چون: مسجد، شترخان، آسیاب است و با وجود کشف سرویس های بهداشتی کشف شده در سالهای اخیر می توان آن را نه تنها به عنوان مادر کاروان‌سراهای ایران بلکه یک قلعه کاروان‌سرا نام نهاد.

.