مساجد تاریخی کشور همواره به عنوان شاهکارهایی از هنر معماری اسلامی ایرانی مورد توجه علاقه‌مندان به آثار و ابنیه تاریخی و باستانی بوده است و در این گستره آذربایجان شرقی با وجود افزون بر یکصد مسجد تاریخی، که گاه قدمت آنها به بیش از ۷۰۰ سال می‌رسد.
مساجد آذربایجان شرقی از نظر سبک معماری همواره برای استادان و دانشجویان رشته‌های معماری و طراحی نیز جذاب بوده و عظمت آنها حیرت گردشگران خارجی را برانگیخته است.
قطعاً معرفی این مساجد شمار شیفتگان آنها را بیش از پیش خواهد کرد.
● مسجد کبود (فیروزه اسلام) تبریز
این مسجد در زمان حکومت <قره قویونلوها> بنا شده است.
هرچند بنای مسجد کبود را به <صالحه خاتون> دختر جهانشاه و نیز به <جهان بیگم> همسر او نسبت داده‌اند، ولی کتیبه‌ سر در ورودی مسجد بنیانگذار آن را ابوالمظفر جهانشاه معرفی می‌کند.
ساخت این مسجد به سرکاری <عزالدین قاپوچی> حاجب و معتمد دربار جهان‌شاه در سال ۸۷۰ ه . ق به پایان رسید. بیشتر سطوح این مسجد زیبا وظریف پوشیده از کاشی‌های معرق عالی است و با توجه به رنگ آبی فیروزه‌ای و کبود آن، فیروزه اسلام نیز خوانده می‌شود.
مسجد کبود تبریز همواره در دست مرمت و بازسازی بوده و در سالهای اخیر شیفتگان زیادی را از اقصی نقاط ایران و کشورهای جهان به سوی خود کشانده است.
● مسجد جامع‌
این مسجد یکی از بناهای تاریخی شهر تبریز است.
با توجه به آنچه که در کتب مختلف آمده است، تاریخ دقیق بنای مسجد جامع به درستی معلوم نیست. اما <حاج طالب خان> پسر <حاج اسحق‌خان تبریزی> بانی مدرسه طالبیه در سال ۱۰۸۷ ه . ق در وقف‌نامه مدرسه طالبیه، از این مسجد با عبارت <مسجد جامع کبیر> نام برده است.
قدیمی‌ترین بخش مسجد، شبستان وسیعی است از طاق‌ها و گنبدهایی بر فراز ستون‌های هشت گوش آجری که زینت‌بخش آن گچبریهای ظریف و هنرمندانه دوره روادیان است.
● مسجد علیشاه (ارک)
بنای شکوهمند ارک تبریز بازمانده مسجدی است که در فاصله سالهای ۷۱۶ تا ۷۲۴ ه . ق به همت تاج‌الدین علیشاه جیلانی وزیر اولجایتو و بهادرخان از ایلخانان مغول ساخته شد.‌
در ضلع شرقی محوطه مسجد علیشاه (ارک) تبریز، مصلای بزرگ این شهر ساخته شده است که چندی پیش فاز نخست آن مورد استفاده نمازگزاران قرار گرفت.
● مسجد استاد و شاگرد
مسجد استاد و شاگرد واقع در خیابان فردوسی تبریز از طرف امیرحسن چوپان ملقب به علاءالدین ساخته شد.
چون تحریریه کتیبه‌ها و مندرجات دیوارهای داخل و خارج مسجد به خط عبدالله سیرفی و یکی از شاگردان زبردست وی صورت گرفته بود، لذا مردم آن مسجد را استاد و شاگرد می‌نامیدند.
● مسجد امام جمعه‌
این مسجد که در سمت شرقی مسجد جامع در نزدیکی مدرسه طالبیه است، ۲۰ ستون سنگی با سرستون مقرنس و ۳۰ گنبد ضربی آجری دارد.
ستونها در چهار ردیف قرار گرفته‌اند و روی همه آنها رنگ سبز زده شده است.
● مسجد حاج صفرعلی‌
این مسجد واقع در ضلع شمالی حیاط مدرسه حاج‌صفرعلی، بنایی با عظمت و زیبا با گنبدی بلند و مناره‌ای منقش به کاشی‌های آبی رنگ است در ضلع شرقی و غربی مسجد دو تالار به چشم می‌خورد که هر یک به جای خود مسجد جداگانه‌ای به شمار می‌رود.
● مسجد حجت‌الاسلام‌
این مسجد با ۵۴ گنبد آجری که روی چهل ستون سنگی کبود قائم است، در جنوب صحن مدرسه طالبیه و سمت غربی مسجد جامع واقع است.‌
● مسجد شاهزاده‌
ساخت این مسجد واقع در میدان شهدای فعلی تبریز، در دوره قاجاریه در زمان عباس میرزا ولیعهد شروع شد و در زمان مهدیقلی میرزا برادر محمدشاه به پایان رسید.
● مسجد جامع مرند
مسجد جامع مرند یکی از قدیمی‌ترین مساجد استان آذربایجان شرقی است.
این مسجد که در مرکز شهر مرند واقع دست، برابر کتیبه محراب آن، در سال ۷۳۱ ه . ق در زمان سلطنت ابوسعید بهادرخان از محل خیرات مردم مرند ساخته شد.
محراب مسجد به عرض ۷۵/۲ و ارتفاع ۶ متر واقع در جنوب مسجد، مزین به آیات قرآنی به خط کوفی و گچبری‌های زیبا و بدیع است. کتیبه تاریخی محراب در قوس بزرگ بالای آن دیده می‌شود
در فاصله دو ستون تزئینی و گچبری کنار محراب، نام سازنده محراب به خط رقاع به چشم می‌خورد.
● مسجد جامع اهر
مسجد جامع اهر واقع در کوچه جمعه مسجد، منسوب به دوران سلجوقی و اتابکان است، در ورودی مسجد طاق‌های آجری و ازاره معمولی دارد. سنگ نبشته سر در مسجد تاریخ بنای آن را (ثلث و عشرین و مائه بعدالالف من الحجره) ذکر کرده است.
شبستان یا نمازخانه مسجد فضای وسیع و کم ارتفاع به طول ۶/۳۰ متر و عرض ۱۶ متر است این مسجد دارای ۲۱ گنبد با ارتفاع پنج متر است.
● مسجد زرگران‌
مسجد زرگران شهر بناب از مساجد دوره صفوی و از نظر معماری و تزئینات ستون‌ها و سر ستون‌های چوبی تقریباً مشابه مسجد اسماعیل این شهر است، این مسجد ۸ ستون چوبی منقوش دارد و آجرکاری نمای خارجی آن بسیار زیبا است.
● مسجد سنگی ترک‌
مسجد جامع ترک یکی از زیباترین مساجد سنگی آذربایجان، در روستای ترک در ۲۲ کیلومتری شمال میانه و در کنار جاده قدیم میانه به سراب واقع است.
تاریخ بنای اولیه آن معلوم نیست ولی با توجه به شیوه معماری شبستان قدیمی می‌توان آن را به دوره ایلخانان نسبت داد.
بر در و دیوار مسجد تاریخ ۱۰۱۶ ه- . ق مقارن با حکومت شاه‌عباس صفوی حک شده است.
● مسجد کبود بناب‌
مسجد کبود بناب که از آثار دوره صفویه به شمار می‌آید بر ۱۱ ستون چوبی با سر ستونهای مقرنس کاری استوار شده است. این مسجد در یکی از کوچه‌های قدیمی بناب به نام سیف‌العلما قرار دارد.
● مسجد ملامعزالدین‌
این مسجد واقع در خیابان خواجه نصیر شهر مراغه مربوط به دوره صفویه است. بازسازی مسجد ملامعزالدین به موجب کتیبه مرمری موجود در دیوار جنوبی، در دوره شاه طهماسب اول در تاری--خ ۹۷۶ هـ‌‌‌‌ . ‌ق و مرمت آن پس از دوره قاجار بوده است.
● مسجد ملارستم‌
این مسجد در میدان ملارستم در خیابان اوحدی شهر مراغه واقع است. سر در بلند ورودی مسجد، قوس جناغی و مقرنس کاری‌های گچی دارد. در حاشیه سردر مسجد از گچبری‌های شبکه‌ای و تزیینات هندسی استفاده شده است و کتیبه‌ای از سنگ مرمر در کنار آن به چشم می‌خورد.
شبستان مسجد ملارستم ۲۵ ستون چوبی در ۵ ردیف دارد که سقف چوبی مسجد را نگه داشته‌اند. ستون‌ها و سرستون‌های چوبی مسجد از تزئینات زیبایی برخوردارند.
● مسجد مهرآباد
مسجد تاریخی مهرآباد بناب در کنار میدان بزرگ مهرآباد این شهر واقع است. ابعاد شبستان مسجد ۱۹ در ۳۰ متر و دارای ۲۰ ستون چوبی با پایه‌های سنگی و سر ستون‌های زیبا به ارتفاع ۵/۴ متر است.
این مسجد در سال ۹۵۱ ه- . ق زمان سلطنت شاه طهماسب ساخته شده است.
● مسجد جامع تسوج‌
مسجد جامع تسوج منسوب به دوره ایلخانان است.
شبستان این مسجد دارای ۲۰ ستون سنگی و چهار ستون آجری است. تمامی ستون‌ها دارای پایه‌ها و سرستون‌های مقرنس هستند و ۳۵ گنبد آجری برروی آنها جای گرفته است.
● مسجد جامع سراب‌
مسجد جامع سراب مسجدی تاریخی در کنار بازار شهر است.
در سردر ورودی شرقی مسجد، کتبیه‌ای از سنگ مرمر به خط نسخ متعلق به دوره ترکمانان آق قویونلو به چشم می‌خورد که تاریخ ۸۷۵ ه- . ق همزمان با حکومت اوزون حسن قره قویونلو بر آن حک شده است.‌

گزارش: محمد حسن علملو

منبع : روزنامه اطلاعات