چهره ناهمگون و هزار رنگ ساختمان ها در تهران و دیگر کلانشهرهای کشورمان، ظاهری پر وصله و پینه از معماری معاصر ایران در خاطره ی نسل امروز به یادگار گذاشته است. ظهور ساختمان های سر به فلک کشیده، برج های شیشه ای و مجتمع های عظیم مسکونی در کوچه های باریک شهر، تنها بخشی از این ناهنجاری را تشکیل می دهد. اگر نگاه تاریخی به این موضوع داشته باشیم، ریشه ی این ماجرا به 100 سال پیش بازمی گردد. در اواخر دوران قاجاریه و اوایل دوران پهلوی اول با توجه به روابط نزدیک میان ایران و اروپا، فضای شهری و به ویژه تهران به عنوان پایتخت ایران تحت تاثیر معماری غرب قرار گرفت.

در تهران این شکل از ساخت و ساز به دلیل سرعت سرمایه گذاری، تغییرات اجتماعی و سیاسی نمود بیشتری داشت در واقع شکل سنتی ساخت و ساز ایران در دوران مدرن ریشه در معماری غرب دارد، چرا که شیوه آموزش مدارس معماری کشورمان(برای مثال دانشگاه تهران به عنوان اولین دانشکده آموزش معماری در ایران) بر اساس الگوی دانشگاه های معماری فرانسه شکل گرفت و آموزش و ساخت و ساز در کشور ما با الگو برداری از سیستم های غرب متداول شد. در 100 ساله اخیر بسیاری از معماران سعی در انکار خود و توجه به تجدد طلبی بعضاً سطحی کرده و گمان می کنند توجه به معماری اصیل نوعی تحجر به حساب می آید. امروز معماران ایرانی نسبت به تاریخ معماری گذشته شان بی مهر شده و شاهد هستیم که معماری امروزی شهرهای ما ناشی از شیفتگی نگاه معماران در پیروی از فرهنگ غرب است که نه برای خودشان معنا دارد و نه برای شهروندان.

نکته قابل تأمل در این خصوص این است که دیگر کشورهای جهان، بیشتر از ما ایرانیان، به ارزش های معماری کشورمان پی برده اند. ما در یادداشت به سه نمونه از این موارد اشاره می کنیم.

مرکز تجاری ابن بطوطه در امارات و الهام گیری از معماری اسلامی- ایرانی در بخش هایی از این مجتمع

در سالن ایران مرکز خرید ابن بطوطه، گنبد مسجد شیخ لطف الله به عنوان نقطه عطف این سالن در نظرگرفته شده است و تزئینات آن پس از طی مراحل ترسیمی بسیار دقیق پیاده سازی شده است

* نمونه اول: مرکز تجاری ابن بطوطه در امارات 

مرکز تجاری ابن بطوطه در امارات و در شهر دبی احداث شده است. نام این مرکز از نام جهانگردی به نام ابن بطوطه، برداشت شده است. این جهانگرد معروف حدود شش مرتبه به ایران سفر نمود و در تمام سفرهای شرقی خود از زبان فارسی برای ارتباط با غیرعرب ها استفاده می کرد. سفرنامه های او در دو سوی سواحل دریای فارس (خلیج فارس کنونی) و شهرهای فارس از جمله شیراز، خوزیه (خوزستان)، تُستر(شوشتر)، تبریز و خراسان خواندنی است. سفرنامه ابن بطوطه از کتاب های با ارزش جغرافیایی سده‌های میانه‌ است. 

مرکز خرید ابن بطوطه دارای 6 بخش است که معماری هر کدام از این بخش ها با الهام از 6 کشوری است که ابن بطوطه به آن سفر کرده است: چین، شبه‌قاره هند، ایران، مصر، تونس و آندلس. این بازار که در سال 2005 گشایش یافته است. با مساحت 1،200،000 فوت مربع بزرگ‌ترین مرکز خرید اقتباسی جهان می باشد.

در سالن ایران، دیوارها با طرح کاشی های ایرانی در سبک های مختلف طراحی و با تکنولوژی روز تلفیق شده است

مرکز تجاری ابن بطوطه در امارات

  معماری بخش های مختلف این مرکز تجاری با مطالعه‌ای گسترده و دقیق انجام گرفته است. این مطالعات شامل بررسی تاریخ معماری کشورهای مذکور، انواع تزئینات معماری در دوران مختلف و فن شناسی معماری این کشورها می‌باشد. در این تحقیقات در خصوص معماری کشور ایران با توجه به غنای معماری و تزئینات وابسته به آن در دوران صفوی و شیوه اصفهان، اساس کار و شیوه های ترسیمی از معماری دوران صفویه الگوبرداری شده است. در سالن ایران مرکز خرید ابن بطوطه، گنبد مسجد شیخ لطف الله به عنوان نقطه عطف این سالن در نظرگرفته شده است و تزئینات آن پس از طی مراحل ترسیمی بسیار دقیق پیاده سازی شده است. در سالن ایران، دیوارها با طرح کاشی های ایرانی در سبک های مختلف طراحی و با تکنولوژی روز تلفیق شده است. 

این روش در طراحی بخش های مصر، چین، هند، تونس و آندولس نیز به همین شیوه اجرا شده است. از هر یک از ورودی ها که وارد می شوید گویی پا به شهر جدیدی گذاشته اید که در سال های دور، در مسیر سفر یک جهانگرد بوده و به سبک بازارهای سنتی در امتداد هم، با دالان هایی که پیوند میان کشورهاست، به یکدیگر متصل شده اند.

مرکز تجاری ابن بطوطه

مسجد شیخ لطف‌الله یکی از مسجدهای تاریخی و شناخته شده شهر اصفهان است که در دوران صفویه بنا شده‌است. این مسجد شاهکاری از معماری و کاشی‏‌کاری قرن یازدهم هجری است که توسط استاد محمدرضا اصفهانی از معماران نامدار آن دوره ساخته شده‌است. مسجد شیخ لطف‌الله به فرمان شاه عباس اول در مدت هجده سال بنا شده‌است. این مسجد در ضلع شرقی میدان نقش جهان و مقابل عمارت عالی‌قاپو و در همسایگی مسجد امام واقع شده‌است. مسجد شیخ لطف‌الله داراى‌ گنبدى‌ است‌ که‌ از درون‌ و بیرون‌ با کاشى‌‌کارى‌هاى‌ زیبا پوشیده‌ شده‌ است‌. این‌ گنبد روى‌ چندین‌ طاق‌ کنگره‌ دار مرتفع‌ استوار است‌ و با آیات‌ قرآنى‌ آراسته‌ شده‌ است‌.در فراز مسجد شیخ لطف‌الله دایره‌اى‌ وجود دارد که‌ داراى‌ منافذى‌ است‌ که‌ با تزیینات‌ فلزى‌ آراسته‌ شده‌ است‌ و براى‌ روشنایى‌ و تهویه‌ به‌ کار مى‌رود.این‌ گنبد به‌ نقوش‌ اسلیمى‌ بسیار ظریفى‌ تزیین‌ شده‌ که‌ در قشر خارجى‌ به‌ یک‌ ستاره‌ هشت‌گوش‌ ساخته‌ شده‌ از کاشى‌هاى‌ معرق‌ رنگارنگ‌ منتهى‌ مى‌شود. نکات فنی بسیاری در طراحی این مسجد لحاظ شده است.

مسجد شیخ لطف الله در اصفهان

* نمونه دوم: تحلیل دِرِک کاپلِن(معمار غربی) از ویژگی های منحصر به فرد مسجد شیخ لطف الله

دِرِک کاپلِن(Derek Kaplan ) معمار غربی در مورد ویژگی های منحصر به فرد مسجد شیخ لطف الله چنین می گوید: سال ها قبل از اینکه هیچ بحث و سخن علمی، حتی در ابتدای ترین شکل آن، در مورد پیچیدگی های خلقت در مغرب زمین مطرح شده باشد، معماران این بنا ایده ای مذهبی و جهان بینی خود را در قالب یک تصویر گسترده گرافیکی بیان می کنند و به طرز استادانه ای این فلسفه به کار گرفته و خداوند را به عنوان مبداء این پیچیدگی نشان داده اند. چیزی که من در کلیسا ها هرگز ندیده ام. تمام این تغییرات دقیق در روی سطوح منحنی از قطغات کاشی برش خورده به وجود آمده اند که بدون وجود تکنولوژی های جدید و کامپیوتر تعریف و ساخته شده اند. تنها چیزی که می توانیم تصور کنیم این است که آنها از طریق تکرار آزمون و خطا به آن دست یافته‌اند. درک کاپلن می گوید: شگفتی من از این است که فرم ها و نقوش مسجد شیخ فضل الله به گونه ای است که حتی با پیشرفته ترین نرم افزارهای معماری، به سختی می توان از تکنولوژی آن نمونه برداری کرد. 

نمونه ای از یک مرکز تجاری و هایپرمارکت در ایران

* نمونه سوم: شگفتی لویی کان( از معماران صاحب سبک غربی) از معماری مسجد شیخ لطف الله

لویی کان، از مشهورترین معماران غربی در اواخر عمر خود به اصفهان سفر می کند. هنگامی که  وی در میدان نقش جهان برای نخستین بار، با مسجد شیخ لطف الله روبرو می شود، بهت زده و حیران به این مسجد خیره شده و پس از مدتی شروع به گریستن می کند. همراهان وی، علت گریستن وی را جویا می شوند ولویی کان در پاسخ می گوید: من چنین معماریِ باشکوهی را حتی در رؤیاهای خود نمی دیدم!

یعنی. آنکه لویی کانِ مشهور، مسحور معماریِ معمارِ نامشهور و گمنام مسجد شیخ لطف الله می شود. تفاوت این شهرت در تفاوت میان معماری غربی و معماری ایرانی است.

قرار نیست که ما، معماری گذشته مان را عین به عین تکرار کنیم

اکنون زمان آن فرا رسیده که به معماری ایران، نه صرفا به مثابه آثاری تاریخی و باستانی، بلکه در حکم آثاری نگریست که روح زنده و پایدار درون آنها می تواند الهام بخش هنرمندان معاصر باشد. متاسفانه معماری معاصر ایران فاقد ارزش واقعی است، زیرا اولا تقلید بی عمق است و ثانیا با شرایط بومی هیچ تناسبی ندارد. همت و تفکر پیشینیان ما که توانستند در طبیعت ناسازگار فلات ایران، از زمین به عنوان یک موهبت بهره گرفته و معماری را براساس (نور، باد، آب و خاک) با پیشرفته ترین تکنولوژی زمانه خود ایجاد کنند و فضایی را پدید آورند که متناظر با انسان خاکی-آسمانی است، مورد توجه جدی جریانات نوین معماری معاصر جهان (همانند معماری پایدار) قرار گرفته است و این گروه از معماران، به الگوبرداری و معاصرسازی معماری ایرانی در کشورهای خود پرداخته‌اند. به گونه ای که در حال حاضر، مطالعات گسترده ای درخصوص تکنولوژی بادگیر ایرانی در انگلستان در حال انجام است و این مطالعات به مرحله اجرای پروژه های کاربردی نیز رسیده است. قرار نیست که ما، معماری گذشته مان را عین به عین تکرار کنیم بلکه بایستی با ایجاد یک پیوستگی، هویت معماری ایرانی و رفتار هوشمندانه با طبیعت را با مقتضیات زمان و تکنولوژی معاصر تلفیق کرده و معماری غنی اسلامی ایرانیِ شایسته کشور عزیزمان را در ابعادی وسیع بازتولید کنیم.