در محوطه نقش رستم، روبروي كوه بناي سنگي چهار گوش و پله داريست كه اصطلاحاً «كعبه زرتشت » نام گرفته است. اين وجه تسميه بسيار جديد و غير علمي است و از صدو پنجاه سال بيشتر عمر ندارد. پيش از آن نام محلي «كرناي خانه»يا «نقاره خانه» بود، و از آغاز سده نوزدهم اروپائيان آن را ديده اند و بخاطر اينكه درونش از دود سياه شده بود، آنرا بناي ويژه پرستش آتش شمره اند، و چون زرتشتيان را به اشتباه آتش پرست مي خواندند بنا را هم بدانان نسبت داده (آتشگاه زرتشتيان) دانستند. ايرانيان كه تازه به شناخت و آثار تاريخي خود آغاز كرده بودند اين تعبير فرهنگي را هم از اروپائيان پذيرفتند.

و از سوي ديگر چون شكل بنا مكعبي بود (در آن موقع هنوز پاي بنا حفاري نشده بود و بلنديش بسيار كمتر بود) و سنگهاي سياهي كه در زمينه سفيد ديوارهاي آن نشانده شده، يادآور «سنگ سياه»كعبه مسلمانان بود. آن را «كعبه زرتشت» خواندند. اكنون دانسته شد كه در دوره ساساني؛ نام بنا ظاهراً بن خانك(خانه اصلي –خانه بنيادي بوده است و اين اصطلاح در سنگ نبشته كرتير (موبدان موبد ايران در حدود 280 ميلادي) منقور بر ديوارهاي بنا آمده است، از اسم آن در دوره هاي پيش پيشتر هيچ آگاهي نداريم. با آنكه مي دانيم «كعبه زرتشت» نامي بي منطق و گمراه كننده است بخاطر رواج عامي كه دارد ناچاريم آن را بكار بريم، ولي براي اينكه قدم اول در رد آنرا برداشته باشيم همه جا نام بن خانه را آورده و در دو كمان كعبه زرتشت را اضافه مي كنيم.

ب- توصيف

برج «بن خانه (كعبه زرتشت») از سنگ آهك سفيد مرمر نماي ساخته شده كه در ديوارهاي آن طاقچه‌هاي مصرسي از سنگ سياه نشان د اده اند. سنگ آهك خاكستري را از همان نزديكي، احتمالاً از كنار «آتشدانهاي ساساني» آوردده اند، و امروزه بر اثر باد و باران و آفتاب، در برخي جاها كهنه شده رنگ خاكستري و يا قهوه‌اي باز يافته است.قطعات سنگها را برزگ و بيشتر مستطيلي تراشيده اند و بدون ملاط بر هم نهاده اند و در برخي از جايها –مثلاً در بام –سنگها را با بستهاي دم چلچله اي بهم دوخته اند. اندازه سنگها از 48*10/2*90/2 متر تا 56*08/10*10/1 متر فرق مي كنند اما در ديوار غربي تخته سنگي كار گذارده اند كه 404 متر بزرگي دارد. چهار پارچه سنگي مستطيلي بزرگ با محور شرقي –غربي سقف را مي پوشاند؛ هر كدام از ا ين‌ها 30/7 متر طول دارند و با بستهاي دم چلچله اي بهم پيوسته اند. در بر هم نهادن سنگهاي بنا شيوه «قاب نما كردن» بكار برده اند يعني حاشيه هاي دو سطحي را كه مي خواسته اند روي هم بگذارند همواره ساخته اند و ميانشان را زبره تراش باقي گذارده اند تا خوب رويهم جفت شوند اما رويه همه سنگها را بدقت تراشيده و پاك كرده اند. در رده بندي سنگها نظم دقيقي مراعات نشده، و در پاره‌اي از جايها 20 رده و در برخي از قسمتهاي ديگر 22 رده سنگ بر روي هم نهاده اند تا به سقف رسيده اند. به همين ترتيب است كه سنگهاي اين بنا را بايد «گونه گون» توصيف كرد نه «منظم و يكنواخت» هر جا كه در سنگ اصلي خطا و عيبي بوده آن قسمت را برداشته اند و با وصله ظريف پر كرده اند، كه برخي از آنها هنوز سرجا مانده اند. براي اينكه يكنواختي و يك رنگي بنا زياد مشخص نشود، دو تنوع معماري در آن داده اند. دوم اينكه در قسمت بالا و مياني ديوارها، گوديهاي مستطيلي كوچكي كنده اند كه ظرافت خاصي به چهره بنا مي دهند. سنگهاي سياه را احتمالاً از «كوه مهر» تخت جمشيد (= كوه رحمت)آورده اند، و در سه رديف بترتيب زير در ديوارها قرا داده اند: در بالا زير سقف، در جبهه شمالي يك طاقچه كوچك مستطيلي، و دو طاقچه مثل آن در هر يك از جبهه هاي ديگر؛ در سه متري زير سقف، دو طاقچه بزرگ مربعي در سه جبهه و يك طاقچه كوچك مسطيلي در جبهه شمالي؛ در 6 متري زير سقف، دو طاقچه مستطيلي متوسط در سه جبهه و يك در بزرگ مستطيلي در جبهه شمالي.

يك پلكان سي پله اي ( هر پله بدرازاي 2 تا 12/2 متر؛ پهناي حدود 26 سانتي متر و ارتفاع 26 سانتي متر)در سينه ديوار شمالي تعبيه كرده اند كه به آستانه درگاه ورودي مي رسد بدين ترتيب، بخوبي مشخص است كه مي خواسته اند به بنا صورت يك برج سه طبقه را بدهند كه هر طبقه هفت در و دريچه داشته باشد، اما فقط يك در را حقيقي درست كرده اند و بقيه را بصورت «پنجره‌هاي كور» بي منفذ نگه داشته اند.

زير بنا يك سكوي سه پله ايست.پله نخستين 27 سانتي متر بالاتر از كف اصلي زمين مي‌رسد و ارتفاع خود برج كه از پله سومي آغاز مي شود، 77/12 متر مي باشد ولي با احتساب پله‌هاي سه گانه سكو، اين ارتفاع به 12/14 متر مي رسد. قاعده خود برخ به شكل مربعي است كه هر ضعلش 30/7 متر درازي دارد. سقف بنا رو به درون صاف و هموار مي‌رسد اما از بيرون شيب دو جانبي مختصري دارد كه از خانه ميانه بام شروع مي شود.

هر سمت بنا رخ بامي نشان مي دهد كه هفده سر تير بصورت دندانه دندانه از آن بيرون زده است. در گاه ورودي اصلا 75/1 متر بلندي و 87 سانتي متر پهنا داشته است و بالاي آن سر دري با لبه برجسته نيم كروي و دوجانب انحنادار گذارنده بوده اند و روي اين، تاجي با دو گوشه بالا آمده، كه بدان شكل تشتي كم ژرفا را مي داد. در دو لنگه ‌اي و بسيار سنگين بوده است و جاي پاشنه‌هاي پائيني و بالايي هر لنگه در سنگ كنده شده و بخوبي معلوم است.برخي پنداشته اند كه جنس دراز چوب بوده است اما يك قطعه از در سنگي بناي معروف به «زندان سليمان» در پاسارگاد،كه درست «بن‌خانه (كعبه زرتشت)» مي بوده است- پيدا شده، و معلوم مي دارد كه در اين يكي هم از سنگ بوده است. اين در منفرد به ا طاقي هدايت مي كرده كه چهار گوش است (74/3*72/3 متر)و بلنديش به 5/5 متر مي رسد و قطر ديوارهايش بين 54/1 و 62/1 متر مي باشد.