بحران مسکن در ایران را کسی نمی‌تواند انکار کند، ولی نباید به خطا پنداشت که این بحران منحصر به ایران است. امروز در همه‌ی محافل بین‌المللی معماری، صحبت از Housing crisis که می‌شود، قبل از تهران اسم لس‌آنجلس و پاریس و دیگر پایتخت‌های غربی به میان می‌آید! در بحث مسکن، ما نه با یک بحران ملی که با بحرانی جهانی روبرو هستیم. براستی این بحران از کجا شروع شد و از آن مهم‌تر: با آن چه باید کرد؟!

گمراهیم اگر فکر کنیم بحران مسکن امری مربوط به دوران معاصر است؛ احتمالا در هر دوره‌ای اقشار فرودست برای تهیه‌ی زمین و مسکن مناسب با چالش روبرو بوده‌اند. از سوی دیگر اگر گمان می‌کنیم که بشر تا امروز برای بحران‌های مسکن و شهرنشینی خود تدبیر خاصی نیاندیشیده، سخت در اشتباهیم. بحران کنونی مسکن در جهان نه اولین بار است که رخ داده و نه به لحاظ تاریخی غیرقابل تدبیر: در اواخر اواخر قرن ۱۹، درگیر بحران مسکنی فراگیر بود که از سیل روستائیان مهاجر به شهر و کارگران جدید شهرک‌های صنعتی ناشی می‌شد. اما سرانجام با تغییر تیپولوژی خانه‌ها و شکل جدیدی از زیست شهری، این مشکل کنترل شد. حتی تهران عصر ناصرالدین شاه هم در حال خفگی از ازدحام جمعیت و بدمسکنی اقشار تازه‌وارد بود، ولی گشودن باروی طهماسبی و بعدتر شکل‌گیری تیپولوژی خانه‌های نُقلی و آپارتمانی، نفس تهران را قدری باز کرد... حداقل تا مدتی!
 

تغییر سبک زندگی

با موج اخیر بحران مسکن را چه کنیم؟ امروز اکثر سیاست‌ورزان و سرمایه‌گذاران راهکاری جز بهبود تکنیک‌های ساخت نمی‌بینند. «چه کار کنیم که بیشتر و سریع‌تر بسازیم؟!» اما جمعیت شهرنشین جهان چنان در حال رشد است که بعید است بتوانند راه‌حلی مناسب از این رویکرد در بیاورند. پس مجبوریم دوباره به سراغ معماران برویم؛ بیایید یک بار دیگر مرور کنیم: چه رویکری هربار توانسته ما را از بحران مسکن عبور دهد؟ پاسخ را در سه کلمه خلاصه می‌کنم: «تغییر سبک زندگی».

شکل 1 : تغییر سبک زندگی راه عبور از بحران مسکن بوده و هست

مثالی بزنم: خانه‌های قدیمی ایرانی را یادتان هست؟ حیاط‌هایی دلباز با اتاق‌های ۳دری و ۵ دری و... با صفه‌های دلگشا. اکثر خانه‌ها حیاطی در میان و یا در کنار خود داشتند، با درختان سرسبز و حوض آب و... اصلا آپارتمانی نبود که عده‌ای در طبقه‌ی بالا و عده‌ای در پایین زندگی کنند. اما امروز آپارتمان‌نشینی مد شده است و حیاط‌های بزرگ از خانه ها رخت بربسته‌اند؛ البته دیگر نیازی هم به آن حیاط‌ها نیست، شهر پر از باغ و بوستان عمومی برای تفرج و لم دادن است و از طرفی اکثر ما نیز دیگر کشاورزانی نیستیم که حیاطی برای پهن کردن وسایل و محصولاتمان لازم داشته باشیم. اگر این تغییر در سبک زندگی و تعریف ما از «خانه» رخ نمی داد، احتمالا شهرهای ما به هیچ رو کشش لازم برای پذیرایی از این همه اقشار جدید را در خود نداشتند.

حال برگردیم به سوال اصلی خودمان: برای بحران مسکن امروز چه تحول جدیدی لازم است؟ شهرهای ما چند سالی می‌شود که به روغن‌سوزی افتاده‌اند. قیمت مسکن اجازه‌ی مالکیت آن را به بسیاری نمی‌دهد و چشم‌انداز مثبتی برای آن دیده نمی‌شود. البته در کشور ایران بعضی تدابیر سریع مثل وضع مالیات بر مسکن شاید بتواند به احتکار عظیم مسکن پایان دهد و تسکینی سریع برای بحران فعلی شود، ولی تازه بعد از آن تسکین اولیه به وضع شهرهای اروپایی می‌رسیم که مدت هاست با چالش مسکن خود مواجه‌اند. باید باری دیگر متحول شوی و شیوه‌ی زیست خود را عوض کنیم. کلید این تحول جدید «زندگی اشتراکی» است.

شکل 2 : اولین مجتمع مسکونی اشتراکی مدرن و بهینه در انگلستان

زندگی اشتراکی چیست؟

زندگی اشتراکی مفهوم جدیدی نیست. مفهوم Co-living یا Shared living را از مدت‌ها پیش در بعضی محلات فقیرنشین و یا خوابگاه‌های دانشجویی داشته‌ایم؛ ولی اخیرا معماران به فکر بسط و بهبود آن افتاده‌اند تا بحران مسکن را کنترل کنند. نائومی کلیور ، مجری تلوزیونی و طراح داخلی، به صراحت اذعان کرده که راه حل بحران مسکن و حتی آینده‌ی زیستی همه‌ی انسان‌ها چیزی بین سکونتگاه‌های اشتراکی دانشجویان و هتل‌ها خواهد بود! حرف مهمی است، چون بشارت این را می‌دهد که سبک زندگی اشتراکی قرار نیست محدود به طبقات ضعیف بماند. وانگهی، مگر تغییر سبک زندگی همین نیست؟!

شاید تا اینجای بحث، زندگی اشتراکی خیلی تخیلی و چیزی مربوط به آینده به نظرتان آمده باشد؛ شاید هم یک کابوس! ولی همین الان که این متن را می‌خوانید نزدیک دو سال از افتتاح اولین مجتمع مسکونیاشتراکی مدرن و بهینه در انگلستان می‌گذرد! پولارد تامس ادواردز  این مجتمع را در دسامبر ۲۰۱۶ برای زنان بالای ۵۰ سال در لندن افتتاح کرد؛ شاید چیزی شبیه یک خانه‌ی سالمندان ولی از نوع مشارکتی و خودگردان! تحقیقات زیادی امروز از سوی شرکت‌هایی مثل IKEA در جریان است تا بتوانند انواع تیپولوژی این نوع مسکن را برای اقشار و سنین متفاوت طراحی کنند. نمونه‌ی متکامل‌تر این نوع ساختمان‌ها که اجرا شده باشد را می‌توان در پروژه‌ی شرکت WeWork در نیویورک دانست: جالب است که اعضای این گروه هم در معرفی کار خود از همان اصطلاح نائومی کلیور استفاده کردند: «جایی بین هتل و خوابگاه دانشجویی».

شکل 3 : فضای اجتماعی در مجتمع مسکونی WeWork

از کجا شروع کنیم؟

قدم اول برای ما معماران پذیرفتن این موج آینده است: بهتر است قبل از آنکه همه‌ی سرمایه‌گذاران، کارفرماها و مشتری‌ها ما را با سفارش زیستگاه‌های اشتراکی شوکه کنند، خود را آماده‌ی طراحی  برای چنین محیط‌هایی بکنیم. خوشبختانه کسانی در دنیا این نهضت را قبلا کلید زده‌اند و می‌توان تجارب آن‌ها را بررسی کرد. برای ورود به این عرصه، ۳ دروازه را ذکر می‌کنم:

۱. خوابگاه‌های دانشجویی: چطور آنها را طوری بسازیم که شرایط زیست اجتماعی و رفاه دانشجویان بهتر فراهم شود؟ رعایت نظافت یک خوابگاه دانشجویی، مدیریت آن و مشارکت دانشجویان در مدیریت ان چگونه تسهیل می‌شود؟ شما اولین کسی نیستید که این سوالات را می‌پرسید! برای نمونه به سراغ پروژه‌ی scape student بروید و ببینید که فضای خوابگاهی دانشجویان چقدر با تصور کثیف و قهرآلود ما فاصله دارد. نمونه‌ی دیگر خوابگاهی در تروندهایم  اثر گروه معماری MEK است. معماران جوان و دانشگاه‌های ایران باید برای بررسی این تجارب هرچه زودتر آستین بالا بزنند.

شکل 4 : خوابگاه دانشجویی تروندهایم اثر گروه معماری MEK

۲. اپلیکیشن‌های دیجیتال تسهیل‌کننده: دنیای مجازی جاده را برای این تحول بسیار هموار خواهد کرد. امروزه اپلیکیشن‌هایی برای دوست‌یابی، همکاریابی و... وجود دارند؛ خلاصه کنم: امروز جوینده یابنده‌«تر» است تا گذشته! و این تازه اول راه است: نحوه‌ی اشتراک امکانات و تجهیزان مسکونی با کمک این اپلیکیشن‌ها روزبروز تسهیل می‌شود و راه برای هم‌زیستی در مجتمع‌های مسکونی تسهیل می‌شود و امکان مشارکت ساکنین در مدیریت بالا می‌رود. برای مثال دفتر IKEA مدتی است که وبسایتی برای توسعه‌ی این دانش به راه انداخته است. شاید در افقی بازتر، عینک‌های VR حتی سطح همزیستی دیجیتال را از این هم بالاتر ببرند!

شکل 5 : دفتر IKEA مدتی است که وبسایتی برای توسعه‌ی زیست اشتراکی به راه انداخته است

۳. آزمایشگاه‌های معماری : خوشبختانه در عصری زندگی می کنیم که برای معماران خوش‌ذوق و خلاق، محیط‌های آزمون و خطای زیادی هست؛ از دفاتری چون FabLab تا حتی نمایشگاه‌ها و فستیوال‌های معماری ساده که در بسیاری کشورها و شهرها برگزار می‌شوند. یکی از نمونه‌های جالب این آزمون و خطا را در ژاپن دیده‌ام: نمایشگاه House-vision در سال ۲۰۱۶ در بخشی از خود میزبان اثری از سو فوجیموتو  بود که مدلی جدید از آپارتمان‌های استیجاری به شکل اشتراکی‌اش را به نمایش می‌گذاشت.

شکل 6 : مدل آپارتمان‌های اشتراکی اثر سو فوجیموتو

۴. تسهیل قوانین : معمولا معماران اطراف ما به سراغ این اهرم نمی‌روند، ولی تا زمانی که مطالبه‌ی جدی از سوی جامعه‌ی طراحان و کارفرمایانشان ایجاد نشود، شاید قانون‌گذار دلیلی برای شفاف‌سازی قوانین مالکیت مشترک نبیند. قطعا یکی از بزرگ‌ترین چالش‌های این شکل جدید زندگی که دیر یا زود در ایران هم گسترده خواهد شد (همان‌طور که دانشجویان با خانه‌های مشترک خود شروع کرده‌اند)، مسائل قانونی در موقع بروز مشکلات است. نوع مالکیت امکانات و مسئولیت‌ها مشخص نیستند و اگر عناصر اخلالگر یا مزاحم در این زیستگاه‌ها پیدا شوند، نحوه‌ی حمایت قانون از سایر ساکنین مبهم است. این مسائل چندان بغرنج و پیچیده نیستند و احتمالا براحتی قابل حل و شفاف‌سازی‌اند، تنها باید مطالبه‌ی خود را از نهادهای قانون‌گذار جدی‌تر کنیم.