چغازنبيل يكي از زيباترين آثار باستاني ايران است. اين زيگورات پرستشگاهي است كه ايلاميها براي خدايان خود ساخته بودند.اين بناي مربعي صدوپنج متر طول و عرض و 52 متر ارتفاع داشته است. اونتاش ناپيريشا شاه ايلام در قرن سيزده پيش از ميلاد آنرا ساخته است. بنا از آجر ساخته شده است و بر روي آجرهاي آن نوشته هاي زيادي به خط ايلامي ديده ميشود كه بر روي آنها مطالبي تقريبا يكسان نوشته شده است.زيگورات چغازنبيل پنج طبقه بوده و در طبقه بالا معبد اينشوشيناك قرار داشته است.او خداي ايلامي است كه حافظ شوش پايتخت ايلاميان بوده است.مردم شوش باستان عقيده داشتند اين خدا از اين مكان به آسمان ميرود و سپس به زمين باز ميگردد. در تمام طول بنا آبراههايي ديده ميشود ،شايد دليل آنها حفاظت از بنا در مقابل بارانهاي سيل آساي محل است. دورتادور بنا سنگفرش است و در بعضي از سنگفرشها آثار جاي پاي بچه ديده ميشود. دليل آن تا كنون نا معلوم است. در شمال غربي بنا پناهگاههاي كوچكي ديده ميشوند كه مربوط به خداي ايلامي ايشنيكراب است. .درون محوطه يك ساعت خورشيدي بزرگ نيز ديده ميشود

تصفيه خانه آب رودخانه
آبرساني به چغازنبيل يكي از شگفتيهاي اين معبد است. رود دز از نزديكي چغازنبيل ميگذرد ولي به دليل اينكه اين رود سطح دشت را فرسايش داده و بستر رودخانه در سطح پايينتري از سطح دشت است - در برخي مكانها 60 متر پايين تر - امكان استفاده از آب اين رود براي اهالي منطقه نبوده است .بنابراين شاه ايلامي اونتاش ناپيريشا دستور به ساخت كانالي به طول 45 كيلومتر ميدهد تا آب رود كرخه را كه هم سطح زمين چغازنبيل بوده‌، به چغازنبيل برسانند. اين آب پس از اينكه از هفت تپه عبور ميكند به چغازنبيل ميرسد ولي به دليل اينكه آب كرخه پس از گذر از دشت خوزستان گل آلود است آب را در حوضچه هاي ته نشيني بزرگ و كوچكي ميريخته اند و با گذر از تنبوشه ها و استفاده از قوانين منسوب به فيثاغورث ، تصفيه كرده و گل آنرا جدا ميكردند! شايد اين يكي از قديمي ترين تصفيه خانه هاي آب جهان باشد.

شهر دور-اونتاش
زيگورات جغازنبيل نمونه اي از هنر ايلامي است .اين بنا در سال 1933 توسط براون افسر زلاندي كشف شد و توسط هيات گيرشمن در سالهاي 1951 تا 1962 به طور كامل از زير خاك بيرون آمد.زيگورات در مركز شهر دور-اونتاش قرار داشت كه در سال 640 پ ميلاد به فرمان آشور باني پال در جنگ با هومبان هالتاش آخرين شاه ايلام ويران شد.اين شهرداراي دو حصاربوده كه درون حصار داخلي بخش آييني قرار داشته وداراي هفت دروازه بوده است.جلوي پلكان جنوب شرقي هم هفت رديف قربانگاه قرار دارد و احتمالا عدد 7 مقدس بوده است . دروازه جنوب شرقي با قير بندكشي شده است و بر آن به وضوح رد ارابه ديده ميشود. اين دروازه محل عبور ارابه ها بوده.6 دروازه ديگر از راههاي سنگفرشي به زيگورات ميرسيده اند.

معماري زيگورات
چهار گوشه اين بناي عظيم درست در جهت يكي از جهات چهارگانه جغرافيايي بنا شده اند و اين نشان ميدهد آنها شمال جنوب شرق و غرب را به خوبي ميشناخته اند.طبقه اول 105 متر در 105 متر است و يك متر از سطح زمين بالاتر است و ديوارهايش سه متر عرض دارد.طبقه دوم 8متر ارتفاع ودر حدود 16 متر عرض دارد.در نماي شمال شرقي و شمال غربي وروديهايي بوده است كه با پله به آنها راه داشته است .اين طبقه اتاقهايي داشته كه در ارتفاع 6 متري آنها ، طاقهايي به عرض 2.10 و طول حدودي 8 تا 10 متر روي آنها را پوشيده بودند.اتاقهاي طبقه اول با ورودي هاي طاق داري به ارتفاع 4 متر به هم راه داشته اند ولي اتاقهاي طبقه دوم از هم مستقل هستند و هر اتاق تنها از طريق پلكان خود قابل دسترسي است.اين بنا توسط ميليونها خشت و هزاران آجر ساخته شده است كه حدود 5000 آجر آن نوشته دارد.اكثر آنها متن واحدي دارند.آجرها توسط مهر مكتوب نشده اند و هركدام جداگانه با دست نوشته شده اند و اين نشان ميدهد ايلاميها از خط براي تزيين استفاده كرده اند. از اينگونه آجرها در بوشهر نيز ديده ايم . در سال 1876 صدها آجر مكتوب توسط هيات حفار پروسي از دل خاك بيرون آمده است و اكنون در موزه هاي مختلف جهان قرار دارد

در شمال غربي سه معبد ديگر به نامهاي معبد ايشمكرب ،اوبان و الهه كيريرشا وجود دارد كه هر كدام حياط ،نيايشگاه،اتاق وانبار دارند. همه اين معابد از خشت خام ساخته شده اند و قسمتهايي از آنها آجركاري شده است و اين آجرها نيز نوشته دارند

قطعه موزاييك معرق كشف شده در چغازنبيل كه قديمي ترين معرق كاري ايران است

نقاشی چغازنبیل پیش از حفاری- اثر دکتر مقدم