شگفت انگیزترین معماری های ایران

ایرانی ها هنر و خلاقیت خود را با معماری تلفیق کردند و در طول سالیان دراز، بناهایی را ساختند که امروز از آن ها به عنوان شگفتی های معماری دنیا یاد می شود.

امروزه معماری را یک هنر اجتماعی می دانند. در اصول معماری، اجتماعی بودن و سازش بنا با محیط و اجتماع اهمیت زیادی دارد. معماران ایرانی بناهایی را طراحی کردند که پس از گذشت صدها سال، همچنان شگفتی و زیبایی خود را حفظ کرده اند و طراوت و تازگی ابتدای ساخت خود را از دست نداده اند. شاید به همین دلیل است که دیدن چندباره یک بنای زیبا برای ما خسته کننده نیست.

سابقه معماری ایران را مربوط به هزاره هفتم قبل از میلاد می دانند. از همان دوران معماران ایرانی ویژگی هایی را در طرح های خود به کار گرفتند که معماری ایران را شناسنامه دار کرد و ویژگی های خاص و منحصربه فردی به آن بخشید. محاسبات دقیق، فرم درست پوشش، رعایت مسائل فنی و علمی در ساختمان، ایوان های رفیع، ستون های بلند و بالاخره تزئینات گوناگون بودند که معماری ایران را باشکوه و زیبا کردند.

معماری در ایران سبک های مختلفی را تجربه کرد. پارسی، پیش پارسی، مادی، پارتی و معماری های خاص دوره های هخامنشیان، سلوکیان و ساسانیان از شیوه ها و سبک های متنوع معماری پیش از ظهور اسلام در ایران بودند. پس از اسلام نیز سبک های خراسانی، رازی، اصفهانی و آذری بخش مهمی از معماری را شامل می شدند.

مروری داریم بر ویژگی های معماری برخی از این بناهای شگفت انگیز.

تخت جمشید

معماری تخت جمشید از شگفتی های طراحی و ساخت بنا در دنیاست. در آن زمان ساخت این بنا هدفی جز بیان شکوه و عظمت امپراطوری و بالاخص شخص پادشاه نداشت.

تخت جمشید پایتخت کوهستانی امپراطوری پارس بود که یونانیان آن را پرسپولیس (به معنای شهر شارسه) می نامیدند. در تخت جمشید وجود سنگ های خوب و مناسب محلی، زمینه را برای معماری کاخ های ستون دار با تزیینات حجاری و رنگ آمیزی شده و نیز استفاده از آجرهای لعاب دار در برخی قسمت ها را فراهم آورده بود.

ستون های این بنا با وجود گذشت سال های طولانی و پشت سر گذاشتن حوادث گوناگون هنوز سر پا مانده اند. این ستون ها برخلاف آن چه که به نظر می رسد یکپارچه نیستند و به صورت تکه تکه روی هم سوار شده اند. در محل اتصال این تکه ها سرب مذاب ریخته شده که سازه را در مقابل هر تکان و لرزه ای مقاوم نگه می دارد. نخستین بار در تخت جمشید بود که ستون ها تا آخرین حد ممکن از هم فاصله گرفتند.

استفاده از فلزهای گرانبها برای تزیین نقوش، ظرافت آن ها، رنگ آمیزی و تعدد پلکان از موارد جالب معماری تخت جمشید است. ساخت این بنا 25 قرن پیش در زمان حکومت داریوش آغاز و بعدها توسط جانشینانش کامل شد. گفته شده 120 سال طول کشید تا تخت جمشید توسط هنر معماران و هنرمندان ایرانی کامل و به عنوان نمایش عظمت و شکوه فرمانروایی پادشاهان هخامنشی به دنیا معرفی شود.

یکی از هنرهای معماری در تخت جمشید این است که نسبت ارتفاع سر درها به عرض آن ها و همین طور نسبت ارتفاع ستون ها به فاصله بین دو ستون «نسبت طلایی» است. نسبت طلایی نسبت مهمی در هندسه است که در طبیعت وجود دارد. به کار بردن این نسبت در ساخت تخت جمشید از ویژگی های منحصربه فرد معماری ایران در قرن ها پیش بوده است.

تخت جمشید مدت حدود 50 سال، مرکزی برای برگزاری مراسم آیینی و جشن ها به ویژه نوروز بوده است. این بنای باشکوه 330 سال پیش از میلاد مسیح با حمله اسکندر مقدونی سردار یونانی به آتش کشیده شده و بخش عظیمی از کتاب ها، فرهنگ و هنر دوره هخامنشی نابود شد. با این حال هنوز ویرانه های تخت جمشید از پرطرفدارترین مکان هایی است که ایرانی ها و گردشگران خارجی را به شیراز می کشاند.

طاق کسری

طاق کسری یا ایوان مداین با بزرگترین طاق خشتی جهان، از معماری های دوره ساسانیان است. این سازه را مهم ترین معماری این دوره می دانند. گفته شده پادشاهان ساسانی برای ساخت طاق کسری، معروف ترین معماران را از نقاط مختلف فراخواندند و سه هزار کارگر برای ساخت آن به کار گمارده شدند. به گفته مورخین ساخت این بنا 20 سال طول کشید.

مهم ترین قسمت این کاخ٬ مدخل اصلی آن است که به شکل ایوانی عریض و مرتفع٬ رو به خارج ساخته شده و تالار مستطیل شکلی در پشت آن قرار داشته است. طاق بزرگ این سازه بر روی دیواره ها و بدون ستون بنا شده و در طرفین آن راهروها٬ اتاقها و تالارها با پوشش گنبدی و گهواره ای قرار گرفته اند. قسمت جلویی هلال بزرگ و بخشی از نمای اصلی کاخ هنوز پا برجا است.

نمای خارجی این کاخ با آجر ساخته شده و ستون ها و کنگره های آن با ورق های مس مزین به طلا و نقره پوشانده شده بود. ایوان مداین در طول سال ها از قلمرو ایران خارج شد و هم اکنون خرابه های آن در 37 کیلومتری جنوب شهر بغداد در ساحل خاوری رود دجله قرار دارد.

مسجد شیخ لطف الله اصفهان

مسجد شیخ لطف الله اصفهان که در ضلع شرقی میدان نقش جهان واقع است، از معروف ترین مساجد دنیا از نظر معماری به شمار می رود. این مسجد بین سال های 1602 تا 1619 و به دستور شاه عباس صفوی بنا شد. معمار این بنای ارزشمند استاد محمدرضا اصفهانی است. این مسجد به نام شیخ لطف الله جبل عاملی، عالم بزرگ عصر صفوی است که به دعوت شاه عباس از لبنان به ایران آمد و به تدریس فقه و اصول پرداخت.

مسجد شیخ لطف الله مجموعه ای از هنرهای متنوع تجسمی است. سبک معماری آن به شیوه اصفهانی بوده و در کاشی کاری های معرق داخل و بیرون گنبد از خط ثلث به قلم علیرضا تبریزی عباسی استفاده شده است. محراب این مسجد به دلیل کاشی کاری های معرق و مقرنس های ظریف آن از شاهکارهای بی نظیر معماری به شمار می رود.

پروفسور آرتور پوپ در کتاب بررسی هنر ایران درباره این مسجد نوشته است: به سختی می توان این اثر را محصول دست بشر دانست. کوچکترین نقطه ضعفی در این بنا دیده نمی شود، اندازه ها بسیار مناسب، نقشه طرح بسیار قوی و زیبا و به طور خلاصه توافقی است بین یک دنیا شور و هیجان و یک سکوت و آرامش باشکوه که نماینده ذوق سرشار زیباشناسی بوده و منبعی جز ایمان مذهبی و الهام آسمانی نمی تواند داشته باشد.

گنبد سلطانیه

معماران ایرانی بلندترین گنبد آجری و نخستین گنبد دوجداره جهان را با ساخت گنبد سلطانیه زنجان به نام خود ثبت کردند. ارتفاع آن 50/48 متر و قطر دهانه اش 40/24 است. این بنا در زمان ساخت خود به عنوان تحول عظیمی در معماری اسلامی ایرانی به حساب می آمد. از این گنبد به عنوان یکی از شاهکارهای معماری اسلامی نام برده می شود.

گنبد سلطانیه بین سال های 704 تا 712 قمری و به دستور الجایتو پادشاه مغول - معروف به سلطان محمد خدابنده - ساخته شد. گنبد سلطانیه را از نظر حجم، سبک معماری، رابطه فضاها، تناسبات موجود در اجزای مختلف، ایستایی، مقاومت بنا، زیبایی شناسی و تزیینات نمونه ای خاص در معماری می دانند. دو جداره بودن گنبد باعث آسیب ناپذیر بودن آن در برابر زلزله شده است.

این بنا که به شیوه معماری آذری ساخته شده، در ابتدا با هدف انتقال پیکر امام علی (ع) از نجف به سلطانیه ساخته شد، اما با منتفی شدن این موضوع، به آرامگاه الجایتو تبدیل شد. برای ساخت این بنا 10 سال زمان صرف شد و بیش از سه هزار کارگر روی آن کار کردند. بنای اصلی هشت در و هشت مناره دارد و دارای سه بخش اصلی شامل ورودی، تربت خانه و سردابه است. برای تزئین گنبد از کاشی هایی به رنگ آبی فیروزه ای استفاده شده است.

نورگیر های خارق العاده گنبد سلطانیه هر بیننده ای را مبهوت می کند. این نورگیرها مانند یک ساعت آفتابی عمل می کنند. اگر نور از سوراخ گنبد اصلی بتابد زمان اذان ظهر است. نوری که از پنجره های بزرگ می تابد ساعت را نشان می دهد و نور پنجره های کوچک، حدود دقیقه را به نمایش می گذارد.

آرتور پوپ پژوهشگر آمریکایی آثار تاریخی و هنری ایران درباره این بنا گفته است: «گنبد سلطانیه به رغم حجم بزرگش، سبک و با روح به نظر می رسد و مانند طاق آسمان مستحکم است. بارها و فشارها به درستی در نقاط نسبتاً معدودی تمرکز یافته اند و هیچ مانعی برای آن که حرکت هماهنگ و رو به عروج بنا را مخدوش کند وجود ندارد؛ از این رو بنا از لحاظ ساختار یک شاهکار است.»

چهلستون

دوره حکومت صفویان، دوران شکوفایی هنر معماری ایران بود. در این دوران به دلیل علاقه شاه به معماری و ساخت بناهای باشکوه، شهر اصفهان میزبان بهترین معماران ایران بود و بناهایی که در این دوره ساخته شدند، امروز به پربازدیدترین مکان های کشور تبدیل شده اند.

عمارت چهلستون، پل خواجو، باغ طاووس خانه، باغ شبکه، باغ قوشخانه و باغ سعادت آباد از مهم ترین بناهای ساخته شده در این دوره هستند. در این بین عمارت چهلستون به دلیل معماری خاص و نام رازآلود خود از اهمیت خاصی برخوردار است.

در دوره شاه عباس اول هسته اصلی عمارت به صورت کوشک ساخته شد و در زمان شاه عباس دوم توسعه یافت و چهلستون نام گرفت. تالار آینه، تالار 18 ستون، دو اتاق بزرگ شمالی و جنوبی تالار آینه، ایوان های طرفین سالن پادشاهی و حوض بزرگ مقابل تالار از اجزای این بنا هستند.

معماری این کاخ را ترکیبی از هنر معماری چینی و ایرانی و فرنگی می دانند. ستون های این عمارت که نام کاخ از آن ها گرفته شده از جنس چوب چنار و کاج است. انعکاس تصویر 20 ستون در آب حوض جلوی استخر باعث شده نام این عمارت را چهلستون بگذارند. البته عدد 40 در آن زمان نماد تعداد زیاد بوده و برخی معتقدند نام عمارت بر این اساس تعداد زیاد ستون ها انتخاب شده است.

مسجد گوهرشاد مشهد

مسجد گوهرشاد مشهد نیز از زیباترین مساجد ایران و حاصل هنر بی نظیر معماران این سرزمین است. این مسجد به دستور گوهرشاد بیگم، همسر شاهرخ تیموری، در کنار حرم امام رضا (ع) ساخته شد. این مسجد که به شیوه معماری تیموری است، به دست قوام الدین شیرازی بنا شده است. مسجد گوهرشاد شامل چهار ایوان است که در فواصل آن ها هفت شبستان قرار گرفته است.

این مسجد یکی از بناهایی است که گویای ویژگی های معماری اصیل و سنتی ایران است. از ویژگی های منحصر به فرد این مسجد استفاده از رنگ های شاد در آن است. رنگ های آبی کبالتی و فیروزه ای، سفید، سبز روشن، زرد، زعفرانی، ارغوانی و سیاه براق با انعکاس در بنا و تلفیق با سایه های مختلف جلوه خاصی را به مسجد داده است که بر زیبایی آن می افزاید.

باغ ارم شیراز

عمارت باغ ارم شیراز از زیباترین معماری های ایرانی است. بنای اولیه عمارت باغ ارم در زمان فتحعلی شاه قاجار، توسط یکی از معماران معروف آن دوره ساخته شد.عمارت اصلی در زمان سلطنت ناصر الدین شاه قاجار توسط حسین علی خان نصیرالملک پی ریزی شد که با مرگ وی، خواهرزاده او ابوالقاسم خان نصیرالملک امور باغ ارم را به دست گرفت و عمارت نیمه کاره را تکمیل کرد. این عمارت به سبک زمان قاجاریه و به تقلید از سبک معماری زندیه ساخته شده است.

طراحی و ساخت این بنای سه طبقه به گونه ای است که طبق زیرین آن که هوای خنکی دارد، برای استراحت در روزهای تابستان ساخته شده و در قسمت جلویی ستون های طبقه دوم و سوم نیز کاشی های هفت رنگ به کار رفته است. نقاشی، حجاری، کاشی کاری و گچ بری های به کار رفته در این عمارت از شاهکارهای معماری و هنر دوره قاجار است. در مقابل عمارت استخر بزرگی ساخته شده که تصویر عمارت در آن نمایان می شود.