بیشاپور کجاست ؟

بیشاپور یکی از شهرهای باستانی ایران در کازرون و در استان فارس است که در زمان ساسانیان ساخته شده‌است. بیشاپور در کنار دره چوگان واقع است. و فاصله آن تا شهر کازرون 15 کیلومتر است. بیشابور در کنار رود شاپور قرار گرفته‌است.منطقه باستانی بیشاپور مشتمل بر سه بخش اصلی است:

1. شهر بیشابور
2. قلعه (دختر) با نقش برجسته‌های ساسانی.
3. دره رودخانه بیشاپور.

در این ناحیه آثار دیگری مانند قلعه دختر، قلعه پسر و نقش‌های تنگ چوگان قابل اشاره هستند. برخی تک اثرهای به جای مانده از شهر باستانی بیشاپور عبارت‌اند از:

• معبد آناهیتا
• کاخ والرین
• ایوان موزائیک
• ستون‌های سنگ یادبود بیشاپور

بیشاپور به سال ۲۶۶ میلادی و به دستور شاپور اول پادشاه ساسانی ساخته شده‌است. پس از پیروزی شاپور بر والرین امپراتور روم، شاپور دستور داد در ناحیه‌ای خوش آب و هوا بر سر راه تخت جمشید به تیسفون شهری بنا کنند. این جاده در زمان هخامنشیان، شهرهای تخت جمشید و استخر را به شوش وصل می‌کرد. شاپور نام خود را بر این شهر نهاد. معماری از اهالی سوریه قدیم به نام آپاسای (اپاسای) برای ساخت شهر تازه انتخاب شد .

 بیشاپور با دویست هکتار وسعت، از شهرهای مهم آن زمان بوده‌است و اهمیت ارتباطی داشته‌است. این شهر از قدیمی ترین شهرهایی است که تاریخچه ساخت آن بصورت مکتوب در سنگ نوشته ای موجود است. بیشاپور در شمال غرب شهر کازرون قرار گرفته و از شهرهای خوش آب و هوا و دارای طراحی و مهندسی ویژه آن روزگار بوده‌است. در کتابهای تاریخی، نام این شهر با عنوانهای بیشاپور، بیشابور، به شاپور، بیشاور و «به اندیوشاپور» ضبط شده‌است. شهر بیشاپور مرکز ایالت و کوره اردشیرخوره بوده‌است . بیشاپور تا قرن هفتم هجری آباد و مسکونی بوده‌است و پس از آن ویران شده‌است. 

بیشاپور شهری است که 97درصد آثار آن همچنان در زیر خاک مدفونند و سه درصدی هم که طی چند دهه اخیر از زیر خاک بیرون کشیده شده، به شدت نیاز به مرمت و استحکام بخشی دارد .

معبد آناهیتا 

معبد آناهیتا متعلق به آناهیتا، الهه پاكی و محلی برای نیایش آب بوده كه یكی از چهار عنصر مقدس و مورد احترام ایرانیان باستان است. آپاساي دبير، معمار و سازنده اهل سوريه هرگز فكرش را هم نمي كرد كه شهري كه او ساخته قرن ها دوام بياورد و آيندگان هم شهر تاريخي بيشاپور را ببينند. اما استفاده از گچ مخلوط با مرمر در بناي شهر، باعث شد تا الان هم بتوانيم در شهر رويايي شاپور اول ساساني قدم بزنيم و از تماشاي هنر معماري به كار رفته در تار و پود اين شهر لذت ببريم.

در کنارکاخ شاپور در دره بیشاپور اتاق چهارگوش بزرگی وجود دارد. که به نام معبد آناهیتای بیشاپور می ‏خوانندش. این معبد به ‏صورت مکعبی بوده که هر ضلع آن نزدیک به ۱۴ متر است واز سنگ‏ های تراشیده شده و بدون ملات و دو جداره ساخته شده و به سبک معماری هخامنشی است ‏که با بست ‏های آهنی به یکدیگر متصل شده ‏است. این معبد در فرورفتگی 6 متری از روی زمین واقع شده و پلکانی از کاخ به آن متصل بوده‏ است. معبد فاقد سقف است و هدف این بوده که آب رودخانه شاپور که در فاصله ۲۵۰ متری آن جاری است به درون معبد آورده تا پس از جریان دون معبد به وسیله قناتی خارج گردد.

با توجه به قداست و اهميت آب در آئين زرتشت و دربين آريائي ها ، معابدي براي نيايش و ستايش آب ساخته شد كه معبد آناهيتا  ( الهه آب ) يكي از مهمترين آنها به شمار مي آيد. به نظر مي رسد كه شاهان اوليه ساساني هر گز از اجراي اين فريضه ديني كه موجب رضايت خاطر اهورامزدا و جلب قلوب مردم مي گرديد غافل نبوده اند  براي ايزد آناهيتا كه فرشته دودمان و پيروزي آنها محسوب مي شد معابد و نيايشگاه ساختند ومقام آن را به درجه اهورا مزدائي ارتقاء دادند . آثار و اسنادي از اين ستايش بر روي پايه ستونهاي مكشوفه شوش و همدان وجود دارد كه اردشير( موسس سلسله ساساني ) مي گويد « ايزدان مهر و آناهيتا مرا ياري كردند » و اضافه مي كند « بشود كه اهورا مزدا ، آناهيتا و ميترا مرا در پناه خود گرفته و از هر كينه و خصومتي حفظ كنند» .

 بناي معبد آناهيتا در بيشاپورنه تنها از نظر معماري بي نظير و فوق العاده است ، بلكه از لحاظ رعايت دستگاههاي تنظيم و تقسيم كننده و كنترل جريان آب نيز نظير ندارد . براي ايجاد چنين پرستشگاه عظيم محوطه اي به ابعاد 7×23×27 متر مكعب در عمق زمين خاكبرداري شده و شالوده آن بر طبق نقشه و طرح تنظيمي پيش بيني شده به نحوي گذارده شد تا آب رودخانه شاپور كه در فاصله 250 متري اين مكان قرار دارد انشعابي از آن به درون اين بنا جاري گردد.

اين بناي مكعب شكل كه از سطح زمينهاي اطراف خود در حدود 6 متر پائين تر ساخته شده  از 14 متر ارتفاع آن فقط 8 متر  از سطح طبيعي اطراف نمايان بوده و بقيه سطوح به علت سردابه اي بودن در عمق زمين قرار گرفته . در صحن داخلي آن آبگير كم عمقي با گنجايش 60 متر مكعب آب ساخته شده و اطراف آن سكوئي بوجود آمده كه نيايشگران مي توانستند هنگام اجرا ي مراسم مذهبي بر روي آن گرد آيند . اين سكو از قطعات سنگهاي بزرگ حجاري شده فالبي به ابعاد 47×140 سانتي متر ساخته شده است . در وسط هر يك از وروديها مجراي آبي در داخل سنگهاي زير كف پوش درگاه حجاري شده است تا از هر سه طرف بنا، در مواقع لزوم ( احتمالا در اعياد و جشنها و مراسم مذهبي ) آب به درون معبد جاري شود . مجراي خروجي آب چاهيست كه 4 متر عمق دارد و براي احداث آن محوطه اي را به طول و عرض 180 سانتي متر  خاكبرداري نموده اند كه با 4 قطعه سنگ 90×90 سانتي متر از نوع سنگهاي كف پوش معبد پوشيده مي شده است به طوريكه هم آهنگي و روپوش چاه با كف آبگير بطور يكنواخت رعايت مي شده و مجراي خروجي آب كاملا از نظر پنهان بوده است . نحوه ورود و خروج آب در اين معبد تابع نظم و ترتيبي خاص بوده كه حتي المقدور آب معبد پاك و تازه باشد و به همان اندازه كه آب از سه طرف وارد مي شود از مجراي سه گانه به تد ريج و غير محسوس به زمين فرو مي رود . دقت و رعايت چنين امري براي گردش آب ، اهميت و احترام خاص مذهبي و توجه به نياي فرشته آب را در آن زمان كاملا نشان مي دهد ..  با توصيفي كه به عمل آمد معلوم مي شود كه دراين مكان نوازش و بازي با آب و نيايش آب بيش از هر چيز ديگري مورد توجه بوده است .

براي رسيدن به معبد بايد 23 پله پايين برويد و به تالا مركزي برسيد؛ دقيقاً شش متر از سطح زمين پايين تر. كمي تاريك است. با اينكه الان به راحتي از پله ها پايين مي رويد، اما اگر در زمان شاپور و رونق معبد زندگي مي كرديد، قطعاً نمي توانستيد به اين سادگي ها وارد آن شويد. چون اشخاص عادي اصلاً اجازه ورود به اين مكان مقدس اشرافي را نداشتند و تنها خانواده شاه، دبيران و روحانيان مي توانستند در اين مكان به نيايش بپردازند. معبد سه در دارد كه از هر كدامشان وارد شويد، به بخش اصلي يا تالار آن مي رسيد. دالان هاي اين قسمت نسبتاً باريك، مرتفع، با سقف هلالي شكل هستند و ارتفاعشان بيش از دو متر است. ديوار و حتي سقف دالان معبد هم از سنگ هاي بزرگ و صيقلي ساخته شده كه با دقت روي هم چيده شده است. تمام اين سنگ ها دو جداره اند، براي اينكه : «يكي به خاطر تقويت خود معبد و ديگر اينكه فشار مضاعفي كه از خارج و از سطح زمين بر آن وارد مي شود را مهار كنند. درهاي ورودي اين دالان ها از سنگ هاي يك تكه فارسي بُر (سنگ هاي يك تكه اي كه برش هاي افقي مي خوردند و طوري روي هم قرار مي گرفتند كه به نظر يك تكه مي آيند) تشكيل شده. معماري معبد و حتي تزئيناتش هم تحت تأثير معماري دوران هخامنشي است.»
معبد آناهيتا به شكل مكعب است و هر يك از ضلع هايش 14متر. همين طور كه از دالان عبور مي كند، اگر به سمت چپ تان نگاه كنيد، دو جوي باريك كمتر از 10 سانتي را مي بينيد كه براي روان شدن‌آب ساخته شده است. اين آبراه هاي سنگي به شكلي تعبيه شده اند كه وقتي آب درون آنها حركت مي كرد، صدايي از آنها به گوش نمي رسيد: «به اين دليل كه معبد آناهيتا محلي براي نياش بوده معماران به شيوه پيشرفته اي آب را از رودخانه شاپور به اين معبد رسانده بودند. در ضلع شمالي يكي از دالان ها، ورودي اصلي آب معبد وجود دارد و آب بعد از طي يك فاصله 250 متري از رودخانه تا معبد وارد حوضچه آب مي شود. در اين حوضچه كه ابعادش 12/5 در 12/5 متر است، سنگي وجود دارد به نام سنگ مقسم كه وظيفه تقسيم آب را برعهده دارد. وقتي آب پشت اين سنگ جمع مي شد، از طريق حفره هايي كه در سنگ تعبيه شده بود، وارد كانال هاي كوچكي كه 23سانتي متر هستند، داخل دالان مي شد. معماران شيب اين كانال ها را به شكلي تنظيم كرده بودند كه وقتي آب داخل آنها جريان پيدا مي كرد، صدايي از آن شنيده نمي شد.» آب در بخش لايه اي پاييني حركت مي كرد، اما آب به شكلي روان بود كه صداي شرشري از آن به گوش نمي رسيد و تمركز نيايشگران داخل معبد را به هم نمي زد.
جالب اينكه اين آب در مواقع خاصي در معبد جريان داشته است. اما براي ديدن يكي ديگر از شاهكارهاي مهندسان آن زمان كه به همين موضوع مربوط مي شود، بايد به ضلع جنوبي معبد برويد: «تا موقعي كه موبدان در حال اجراي مراسم بودند، آب به خاطر قداست و پاكي اي كه داشت در جريان بود، به محض اينكه مراسم تمام مي شد، آب از طريق يك خروجي كه در همين ضلع جنوبي است، خارج و دوباره به رودخانه برمي گشت. دليل اين كار هم اين بود كه آب راكد پاك نيست، در حالي كه آب در حال جريان، پاك است.» از بخش حوضچه و آب معبد كه بيرون برويد و نگاهي به بالاي ديواره هاي معبد آناهيتا بيندازيد، روي ستون هايش تنديس هاي سر گاو را مي توانيد ببينيد. نمونه اين تنديس ها را در سر ستون هاي تخت جمشيد هم مي توان ديد: «در آن زمان گاو نماد با بركتي بوده و به همين خاطر از تنديس سر گاو روي ديواره ها استفاده كرده اند. 14 تا گاو بوده، اما الان تعداد كمي از آنها باقي مانده است

 تالار تشريفات:

تالار عظيم تشريفات در جنوب شرقي معبد آناهيتا قرار گرفته است . مساحت آن  781 متر مربع است . شايد بتوان آن را در رديف اولين و بزرگترين آثار معماري گنبد دار زمان ساساني محسوب كرد . اين تالار مركب از چهار ايوان متقابل و متقارن است كه بر فراز آن گنبدي شلجمي شكل كه 25 متر ارتفاع داشته قرار دارد . صحن مركزي تالار به صورت مربع شكل است . اين بنا داراي 64 طاقچه است كه با موتيف هاي مختلف گچ بري نظير برگ كنگر ’ برگ مو (درخت انگور) و نقوش تزئيني به صورت طرحهاي چليپا شكل كه نشان دهنده خلاقيت معماران عصر ساساني است تزئين يافته و با گچ بريهاي زيبا تزئين شده است .

  ايوان موزائيك:

اين ايوان داراي 25/11 متر طول و 6/10متر پهناست و با طاق هلالي شكل پوشش يافته بود. در كف اين ايوان با مزائيك هاي رنگين كه با طرحهاي تزئيني منقوش شده مفروش بوده است . اين موزائيك ها كه از ارزشمند ترين و نفيس ترين آثار بدست آمده از شهر بيشاپور است ’ زينت بخش موزه هاي لوور پاريس و موزه ايران باستان تهران است . رنگ هاي به كار رفته در اين موزائيك ها و طراحي زيباي آن بسيار چشمگيراست به طوريكه مجموع اين موزائيك ها به صورت يك فرش يكپارچه زيبا به نظر مي رسيد. هنوز آثار كمي از اين نوع موزائيك ها به صورت نواري در كناره هاي ديوار اين ايوان وجود دارد .

عکس های زیبا از این اثر تاریخی شکوه مند: