مقبره ای شبیه آرامگاه کوروش

گفته‌اند که این بنا آرامگاه دختر یا خواهر کوروش است.

"دشتستان" واقع در بخش مركزي شهرستان دشتستان یکی از آثارهای تاریخی و ازنقاط ديدني استان بوشهر در جنوب ايران است.
«گوردختر دشتستان» گور دختر یعنی دختر گبر يا زرتشتي در خاور جاده برازجان به كازرون قرار دارد كه بناي آن دارای سقف و بدنه سنگی شبیه آرامگاه كوروش بزرگ هخامنش در دشت پاسارگاد است .این بنا یادآور عصر هخامنشی است و قدمت منطقه برازجان را تایید می‌نماید. گفته‌اند که این بنا آرامگاه دختر یا خواهر کوروش است. درخاور گور دختر بقایای کوشک اردشیر ساساني دیده می‌شود.

اين اثر تاريخي ارزشمند متعلق به اوايل قرن ششم قبل از ميلاد يعني آغاز دوران پادشاهي هخامنشيان مي‌باشد. اين آرامگاه سنگي چون آرامگاه كوروش كبير سرسلسله هخامنشي است كه احتمالا مربوط به مادر يا دختر كوروش بوده است. كه البته هيچ مدرك يا سند قطعي كه دال بر اين گفتار باشد به‌دست نيامده است. هيچگونه كتيبه يا نوشته‌اي كه نام متوفي را مشخص كرده باشد از آن به‌دست نيامده است. 

بر بالاي اين مقبره قسمتي فرورفتگي شبيه به يك قاب وجود دارد كه احتمالا جايگاه قرار گرفتن كتيبه‌اي مربوط به آن بوده است. ساختمان اصلي به شكل مكعب مستطيل بوده كه داراي سه پلكان در اطراف و پوش سقف خرپشته‌اي كه به شكل نيم استوانه خالي است كه احتمالا جايگاه قرار گرفتن جسد بودهاست كه درست همين اصول و فرم در مقبره و فرم در مقبره كوروش در پاسارگاد فارسي محفوظ مي‌باشد كل بنا از ‌‌٢٤ قطعه سنگ در ابعاد مختلف و بوسيله بست‌هاي دم چلچله‌اي به همديگر مربوط گرديده و مثل ساير بناهاي هخامنشي هيچگونه ملاتي در آن يافت نمي‌شود. رديف پله‌ها از پايين تا بالا يك سنگ كم شده كه در بالا به دو سنگ مي‌رسد. 

ارتفاع واقعي آن ‌‌٤/٥ متر مي‌باشد در اطاقك بنا حوضچه كوچكي است كه هم اكنون با گل و لاي پر شده است. ورودي اتاق مقبره در جهت شمال شرقي مي‌باشد. كل آرامگاه بر روي يك تخته سنگ بنا شده كه هم اكنون قسمتي از آن در جهت شمال آرامگاه نمايان مي‌باشد و اين روند يك شيوه معماري در دوران هخامنشي بوده است و به جهت استحكام و پابرجايي بنا انتخاب شده است.

گوردختر،‌ كوشك اردشير، كاخ‌هاي هخامنشي بردك‌سيا و چرخاب، دژ برازجان، تل‌خندق، غار چهل‌خانه، چشمه‌ آبگرم دالكي، شاهزاده ابراهيم و... نشان از تاريخ و تمدن سرزميني دارد كه از دوره ايلام تاكنون در سكوت دشت‌هايي پا بر جا و محكم ايستاده است.

تپه تاريخي تل‌مر، در كنار كاخ كوروش، در اصل قلعه‌اي بوده كه قدمت آن به دوره ايلامي مي‌رسد. گفته مي‌شود از اين قلعه براي ديده‌باني كاخ كوروش استفاده مي‌شد. با فرو ريختن قلعه در طول قرن‌ها آن را تبديل به يك تپه كرده و اكنون پس از حدود 25 قرن تنها خشت‌هايي از آن بناي قديمي باقي‌مانده است متأسفانه در سال 1363 شهرداري، بخش بسياري از آن را خاكبرداري كرد.
از ديگر آثار باستاني منطقه شبستان، غار چهل خانه در سعدآباد است. اين غار در واقع، دخمه‌هايي را شامل مي‌شود كه در يك تپه كوه مانندي قرار گرفته و بنابر روايتي فراموشخانه ‌بوده است.

برخي كارشناسان و نويسندگان بر اين عقيده‌اند كه شاهزادگاني كه مورد خشم دربار قرار گرفته يا به بيماري جنون دچار مي‌شدند را براي اينكه از انظار عموم بمانند به اين منطقه انتقال مي‌يافتند. فراموشخانه از سه سمت مسدود بوده و تنها از يك سو، آن هم تنها به پرتگاه راه داشته است.
پيشينه تل‌خندق در روستاي ده‌غايه و در شمال برازجان، به دوره ايلامي مي‌رسد. اين منطقه زماني شهر بزرگي بوده است و تپه سد دفاعي منطقه محسوب مي‌شد كه دور آن را خندق كشيده بودند و درون آن مجموعه‌اي از پايگاه‌هاي نظامي قرار داشت.

معماري گوردختر با پاسارگاد يكي است. گويي كه معمار هر دو، يكي بوده است. احتمال مي‌رود اين بنا پيش از مقبره كوروش به‌وجود آمده و پاسارگاد شكل تكامل يافته گوردختر باشد.
باتوجه به اينكه جاي كتيبه اين مقبره خالي است، نمي‌توان در مورد اينكه چه كسي در آن دفن شده، نظر قطعي داد. تنها مي‌توان گفت گوردختر، واقع در دشت بزپز، بنايي متعلق به دوره هخامنشي است.

در دوره جديدتر، قلعه "تنگستان"، قلعه "زاير خضرخان" يا قلعه "كلات" در كوه‌هاي پهلوان كش اهرم به‌جامانده است. اين قلعه منسوب به مبارزي دشتستاني به‌نام "زايرخضر خان" بوده كه در دوره قاجاريه ساخته شده و برفراز تپه، روي خرابه‌هاي بناهاي پيشين شكل گرفته است كه معماري باستان‌شناسان را پيچيده‌تر مي‌كند.

قلعه داراي 4 برج است كه در زمان حمله انگليس به ايران اسراي انگليس را به آنجا منتقل مي‌كردند.
نخلستان‌هاي دشتستان نيز از ميراث طبيعي اين منطقه محسوب مي‌شود. متوسط عمر نخل‌ها 50 يا 60 سال است و تا هر يك از آنها به مراحل باروري برسد، 10 سال زمان نياز دارند.
گويش كنوني مردم منطقه فارسي با كمي لهجه ‌لري است.

اين اثر به شماره ‌‌١٨٩٧ در فهرست آثار ملي كشور به ثبت درآمده است.